تاریخ آجر در بین النهرین
ظهور آجر در بین النهرین باستان
خشت و آجر جزو قدیمی ترین و ماندگارترین مصالحی هستند که بشر در طول تاریخ از آنها استفاده کرده است. حدود 5500 سال پیش از میلاد در بین النهرین یعنی کرانه های دو رود بزرگ دجله و فرات در عراق امروزی، یکی از قدیمی ترین تمدنهای تاریخ بشریت یعنی سومر باستان به وجود آمد. آب و هوای مناسب، خاک حاصل خیز وتوانایی مهار رودخانه های خروشان از عواملی بودند که به پیشرفت سریع این تمدن در حوزه های متفاوت کمک کردند. جغرافیای محل زیست سومریان به گونه ای بود که سنگ کافی برای ساخت سرپناه در آن یافت نمی شد، با این وجود آنها با به کارگیری راهکاری هوشمندانه، از مواد موجود در محل زندگیشان یعنی خاک رس و گل و لای برای ساخت و ساز استفاده کردند و توانستند مسیر تاریخ را به سمت ابداعات حیرت انگیزی تغییر دهند. سومریان تسلط کامل به ساخت و ساز شهری پیدا کردند. آنها بناهای عظیمی از قبیل زیگورات ها، مقبره ها و قصرهایشان را با خشت و آجر ساختند.
وزن سبکتر خشت و آجر نسبت به سنگ و تولید آن در اشکال و اندازه های دلخواه، یکنواخت و هندسی، علاوه بر بوجود آوردن ساختاری منظم در دیوارها، امکان استفاده ی آن در پوشش سقف فضاها را هم فراهم کرد و این عامل باعث ابداع پدیده ی شگرفی به نام طاق شد که در دوره های بعد در ایران به اوج شکوفایی خود رسید.
راز ماندگاری آجر
با وجود تمام تغییرات و پیشرفتهایی که درطول تکامل چند هزارساله ی آجر؛ در شیوه های تولید، موارد به کار گیری و تنوع در جنس، رنگ، شکل و اندازه ی آن اتفاق افتاده است؛ آجر توانسته است مزیت اصلی خود که راز بقا و ماندگاری آن در طول هزاره ها است را حفظ کند. این راز، سادگی و در دسترس بودن است. مراحل تولید آجر ساده است، مواد اولیه ی آن در همه جای جهان به وفور یافت میشود و قیمت تمام شده ی آن نسبت به بسیاری از مصالح پایین تر است. استحکام و مقاومت آجر در شرایط آب وهوایی مختلف و عایق بودن نسبی آن در برابر سرما و گرما، موجب محبوبیت و به کارگیری آن به صورت گسترده در اعصار متمادی شده است.
تاریخ تولید آجر در سومر باستان
آجر یکی از منحصر به فردترین تولیدات مردم بین النهرین است. آجر تنها محصول باستانی است که هنوز تولید می شود و اطلاعات مکتوبی از مراحل تولید، ابعاد مرسوم، حجم، مساحت، وزن و ظرفیت آن در دوران باستان وجود دارد. این ترکیب در تاریخ اندازه گیری دنیای پیشامدرن بسیار کمیاب و قابل توجه است. مراحل تولید و به کارگیری آجر در بناهای عمومی به خصوص معابد و نیایشگاه ها در متون تاریخی سومریان ثبت شده است. اطلاعات بدست آمده از این متون باستانی بیانگر اهمیت و تقدس آجر در تمدن آنها است، تا جایی که سومریان در میان بت هایشان، منحصرا خدایی به نام خدای آجر داشته اند و در مراحل تولید و به کار بردن اولین خشت یا آجر در بناهای مهم، مراسمات آیینی خاصی برگزار میکرده اند. با توجه به شواهد موجود ما می دانیم که تقریبا از هرنوع خاکی برای تولید خشت استفاده می شده است، اما خشت هایی که با خاک های دارای درصد بالاتر رس ساخته می شدند، کیفیت و دوام بهتری داشتند. علاوه بر استفاده از خاک رسی، شیوه های دیگری نظیر اضافه کردن کاه و سرگین حیوانات برای تقویت خشت ها به کار گرفته می شد. خشت های گلی معمولا با قالب های چوبی مستطیل شکل که سر و ته آن باز بود تولید می شدند. این قالب ها معمولا به صورت تکی بودند، اما نمونه های دوتایی و سه تایی آن هم در کاوش های باستانشناسی پیدا شده است.
تا اواسط هزاره ی چهارم پیش از میلاد خشت های گلی قالبگیری شده، معمولا در ابعاد بزرگ تولید می شدند. در دوره ی اوروک نسبت های کوچکتری پدید آمد، از این رو بلند کردن و جابه جایی خشتها آسان تر شد. در همین دوره برای اولین بار خشت ها در اشکال گوناگون و برای کاربردهای متفاوت در کوره ها پخته شدند. اولین خشت های پخته شده در تمدن سومر مربوط به شهر اوروک است. در کاوش های باستانشناسی که در زیر یکی از معابد این شهر انجام شد، تجمعی از آثار و بناها یافت شد که می توان آنها را باقیمانده ی قدیمی ترین کوره ها در پیشا تاریخ دانست.
بهترین زمان برای آغار فرآیند تولید خشت اواخر بهار، یعنی بین ماه های (می- ژوئن) بود. یعنی دقیقا زمانی که باران های بهاره به پایان رسیده بود، آب به وفور یافت می شد و در صورت لزوم تمام تابستان را برای خشک شدن خشت ها پیش رو داشتند. همچنین در این موقع از سال کاه و پوشال هم به راحتی در دسترس بود. اوایل تابستان یعنی بازه ی بین ماه های (ژولای- آگوست) به عنوان زمان ساخت و ساز شناخته می شد. وضعیت زمین و میزان رطوبت آن در این موقع از سال به گونه ای بود که امکان انجام عملیات پی ریزی بناها را فراهم میکرد. به نظر میرسد که ارتباط تنگاتنگ خدای آتش با ساختمان ها در متون باستانی سومریان، از همین تاثیر گرمای شدید منطقه در فرآیند ساخت و ساز نشأت گرفته شده است.
آجر در هزاره های چهارم و سوم پیش از میلاد
ساخت و ساز در جنوب بین النهرین چالش های فراوانی داشت. سنگ به مقدار کافی در آنجا یافت نمی شد و حمل آن از مناطق شمالی هم کار دشواری بود. از طرفی سطح بالای آب های زیر زمینی و رطوبت بالای خاک، باعث شده بود که خشت خام به دلیل ضعف و آسیب پذیری بالای آن در برابر رطوبت، مصالح مناسبی برای ساخت و ساز در این منطقه نباشد. در این دوره سومریان با سرامیک، تکنیک های ساخت و خواص آن آشنایی داشتند. آنها می دانستند که سرامیک در برابر رطوبت مقاوم است بنابراین شروع به پختن خشت های خام کردند و توانستند به خواص جدیدی از قبیل مقاومت در برابر رطوبت دست پیدا کنند. قدیمی ترین شواهد پخت خشت و تولید آجر در دوره ی اوروک و دقیقا در ساختمانهای شهر اوریدو بدست آمده است.
تولید آجر برای ساکنان باستانی بین النهرین فعالیتی جذاب بود. آنها توانسته بودند با بدست آوردن احاطه ی کافی به فرآیند عمل آوری خاک و همچنین ابداع روش های پخت مناسب، آجری یکدست و با کیفیت بالا تولید کنند. آنها برای اولین بار، به منظورکنترل شرایط محیطی و بدست آوردن و حفظ درجه دمای مطلوب برای پخت آجر از کوره های بسته استفاده کردند.
مشارکت پادشاهان سومری در مراحل تولید آجر برای ساختمان های مهم، نظیر معابد و زیگوراتها در برخی از شواهد به دست آمده، به خوبی مشهود است. برای مثال این تصویر مربوط به «اور-نانشا» پایه گذار و اولین پادشاه سلسله ی لاگاش است که سبدی از گل را برای تولید خشت و آجر روی سرش حمل می کند.
به نظر میرسد که سنت مشارکت پادشاهان در ساخت وسازهای بزرگ تا به امروز ادامه پیدا کرده است. به طوری که هنوز هم سنگ بنای هربنای بزرگ و مهم با حضور یک شخص بلند پایه ی دولتی گذاشته می شود.
روش اصلی و باستانی تولید آجر اینگونه بود که: آب را به خاک اضافه می کردند، آن را با دست و پا ورز می دادند تا جایی که به شکل یک ماده ی چسبنده در بیاید. سپس آن را قالبگیری میکردند، خشت های قالبگیری شده به کمک نور خورشید خشک می شد و بعد از خشک شدن آن را به داخل کوره برده و می پختند. کلیت فرآیند تولید آجر هنوز هم در برخی مناطق جهان به همین ترتیب است. تحقیقات نشان داده است که بهترین خاک برای تولید آجر، خاک رسی با مقدار برابر سیلت و ماسه است. اما خاکی با این مشخصات در همه جای بین النهرین در دسترس نبود. بنابراین از گل و لای رودخانه ها هم برای تولید آجر استفاده می شد.
میتوان گفت که در دسترس بودن مواد خام برای تولید آجر در مناطق مختلف بین النهرین از عواملی بود که به رشد و گسترش این محصول در این منطقه کمک شایانی کرد. همچنین خواص منحصر به فرد رس و گل، باعث شده بود که برای کار با آن نیاز به سطح بالا و پیچیده ای از توانایی های فنی نباشد. کار با گل نسبتا ساده بود و همین سادگی را میتوان نقطه ی قوت گل و تسهیل کننده ی روند تکامل آجر دانست.
فاصله ی محل تولید آجر و ساختمان در آن موقع به معنی صرف وقت و انرژی زیادی برای جابه جایی آجر تولید شده بود. همچنین خطر از بین رفت بخشی از آجرها در طول مسیر و افزایش هزینه ها زیاد بود. و نیز ناگفته نماند که فضولات حیوانات اهلی هم نقش به سزایی در تولید سوخت کوره های آجرپزی داشتند. از اینرو همانطور که می دانیم کوره های تولید آجر معمولا نزدیک به محل ساختمان ها احداث می شد. بازه ی زمانی تولید خشت خام و آجر از اواسط مارس تا اواسط اکتبر بود. در این بازه ی زمانی هوا گرمتر بود و باران هم نمی بارید، بنابراین رطوبت مانع از انجام فعالیت های لازم برای تولید آجر نمی شد.
خواص فیزیکی و ترکیبات شیمیایی تشکیل دهنده ی خشت و آجر
موادی که اصطلاحا به آنها مصالح بنایی می گوییند، موادی ناهمگن هستند. بنابراین مقاومت فشاری آن ها بستگی به مقاومت اجزای تشکیل دهنده و شیوه و کیفیت تولید آن دارد. آجر و خشت تحت تاثیر تنش های کششی رفتاری مشابه با سایر مصالح به اصطلاح شکننده نظیر بتن و سنگ دارند. مقاومت کششی مصالح ارتباط تنگاتنگی با مقاومت دانه های معدنی تشکیل دهنده ی آن و اتصال آن ها به یکدیگر دارد. همچنین ترکیب شیمایی و وجود منافذ و ابعاد آن ها نیز در مقاومت مصالح در برابر تنش های کششی موثر است. تولید آجر با استفاده از خاک رس همگن با میزان ناخالصی کم، مقاومت کششی آن را به شکل قابل توجهی افزایش می دهد.
اکسیدهای شیمیایی که به صورت معمول در خشت و آجرهای رسی وجود دارند عبارتند از: سیلیس (SiO2)، آلومینا (Al2O3)، اکسید آهن (Fe2O3)، مگنتیت(Fe3O4)، اکسید پتاسیوم(K2O)، اکسید تیتانیوم(TiO2) و اکسیدهای سدیوم(Na2O)، کلسیوم(CaO) و منیزیوم(MgO) . در این میان نقش سیلیس و آلومینا بسیار پررنگ تر از سایر اکسیدهای نامبرده است. حدود 50 درصد از ترکیبات خاک رس سیلیس و 15 تا 20 درصد از آن هم مربوط به آلومینا می شود.
سیر تکامل آجر
تاریخ خشت وآجر قدمتی به اندازه ی تاریخ تمدن بشری دارد. آجر مصالحی بسیار ارزشمند است. در طی قرون متمادی اهمیت خود را حفظ کرده است و با آداب و رسوم کهنی در آمیخته شده که ریشه های آن به ابتدای دوران یکجا نشینی بشر برمی گردد. با مطالعه ی سیر فرآیند خلاقانه و تکامل آجر، شیوه های کاربرد و مواد مورد استفاده در مراحل تولید آن، می توانیم اطلاعات ارزشمندی درباره ی تولیدکنندگان باستانی این مصالح به دست آوریم. نیازها، شرایط محیطی، چالش های موجود و شیوه های مواجهه ی آنها با این چالش ها در نوع خود جالب توجه است. با تغییر سبک زندگی بشر از«شکارچی-گردآورنده» به «یک جانشین» و توسعه ی کشاورزی، نیاز به سرپناه پایدار و مقاوم که از او در برابر ناملایمات جوی و خطرات ناشی از حمله ی حیوانات وحشی محافظت کند، بیش از پیش احساس شد.
از این رو میتوان گفت شرایط محیطی و جغرافیایی بین النهرین و تغییر سبک زندگی ساکنان باستانی این منطقه از عوامل تاثیر گذاری بودند که ماشین تکامل آجر را به حرکت در آوردند.
